Remzi Kitabevi

Biz edebiyat okurları, yabancısı olduğumuz kültürlere uzaklığımızı ancak ve yine edebiyat sayesinde idrak edebilmişizdir. Yalnız Türkçe okuma kabiliyetine sahip okurların temel bir bakışla İngiliz, Amerikan, Rus ve Fransız kökenli edebiyata yakın olduğunu kabul edelim. Klasikler ve çağdaş edebiyat çevirilerinde basılı kitapların büyük bir çoğunluğuna tekabül eden bu dört kültürün dışında kalan çeviri metinlerin erişilebilirliği ne yazık ki zayıf. Hal böyleyken, “başka” kültürlerin kalemlerinden çıkma edebiyat metinleri, okur için özel bir deneyim fırsatı yaratıyor. “Gözetleme Kulesi”, Avusturalya edebiyatına ve o coğrafyanın kültürüne temas edebilme imkânı sunuyor.

Tipik bir aile anlatısı olarak değerlendirilebilecek olan “Gözetleme Kulesi”, babalarının kaybıyla ailelerini yitiren iki kız kardeşin “ayakta durma” mücadelesini hikâye ediyor. Bu mücadeleyi varoluşçu ve/veya feminist bir çerçeveden kurmayan yazar, büyük kardeş Laura ve küçük kardeş Clare’in geleceğini kaderci bir tahayyülle sunuyor. İş yerindeki patronu Felix’in ilgisini bir fırsat olarak görüp onunla evlenmeye karar veren Laura, kardeşi Clare’i kendi hikâyesine ve Felix’in “himayesine” ortak etmeye soyunuyor. Bu kurgu, olağan beklentiyi boşa çıkarmıyor ve Laura’yı korumacı, Clare’i gün geçtikçe isyankâr ve “daha da mücadeleci” bir pozisyona taşıyor. Gitgide bu sıfatları sahiplenen karakterler Laura ve Clare, romanın özellikle üçüncü bölümünde deyim yerindeyse “yer değiştirmeye” başlıyor: İlkin okura başkarakter olduğu izlenimi verilen Laura, kurgu ilerledikçe yerini Clare’e bırakıyor. Bu noktadan sonra Clare, aynı zamanda, paragrafın başında değindiğim “ayakta durma” mücadelesinde bayrağı bir başına taşımaya başlıyor.

“Yarım saat sonra Laura parmak uçlarında odaya girdiğinde, Clare eşyalarını toplamıştı.

‘Gidiyorum Laura. Bu kez beni durdurmaya çalışma. İzin ver de, bir şeyleri tartışarak çözüme kavuşturmamıza gerek kalmadan gideyim. Artık tahammülüm kalmadı!’

‘Hayır!’ dedi Laura öfkeyle ve iki valize bakarak. ‘Daha reşit değilsin. Kanunen velin benim. Nereye gideceksin? Cebinde beş kuruş yok.’

‘Ne fark eder?’ dedi Clare vahşi bir sesle. ‘Azıcık aklını çalıştır Laura! Burada kalmaya devam edersem varacağım yer çok daha rezil! Nereye gittiğim mühim değil. Bir karakola giderim. Parkta uyurum. Ne fark eder?’”

Romanın göze çarpan en mühim anlatım zenginliği, yazarı Elizabeth Harrower’in, Laura-Clare, Laura-Felix, Clare-Felix, Laura-dış dünya, Clare-dış dünya, ve Felix-dış dünya olarak altı temel kategoriye indirgeyebileceğimiz “sosyal ilişkiselliği” okurun zihninde ete kemiğe büründürebilmesi, diyebiliriz. Laura, Clare ve Felix’in birbirleri arasında kurduğu ve bizim “aile içi” olarak tanımlamamızda bir sakınca olmayan ilk üç kategori, bu karakterlerin dış dünya diyerek esasen “aile dışı”nı kast ettiğim diğer üç kategoriye hem benziyor, hem de onlardan ayrılıyor. Şöyle ki, aile içinde okurun iyi-orta-kötü ya da sıcak-ılık-soğuk diyerek basitçe sezebildiği ilişki vaziyetleri, aile dışına gelindiğinde karakter özelliklerinin devreye girmesiyle çok daha opsiyonlu bir hale geliyor. Yazarın metin boyunca okuru yanılttığı (ya da şaşırttığı) anlar da, diğer üç kategori olarak belirttiğim dış dünyayla kurulan ilişkilerin duyumsandığı sayfalara denk düşüyor. Elizabeth Harrower’in bir aile anlatısı kaleme alırken ıskalamadığı bir diğer nokta. Okurunu ilişkilerin ortaya konuş biçimindeki çetrefilli duruma ikna edebilmesi.

“Clare arabanın yanına gelince, Felix ‘Merhabalar!’ diye neşeyle seslendi. Laura hemen açıklamaya girişti: ‘Öğleden sonra şehre gelmemiz gerekti, gelmişken seni de alıp öyle gidelim dedik.’

Clare, artık hiçbir şeye şaşıramayan insanlara özgü, ölü gibi hareketlerle dünyadan çıkıp arabaya bindi.”

Harrower’in üslubu ile kitabın Türkçe çevirmeni Deniz Keskin’in çeviri niteliğinin birbiriyle “uyum” gösterdiğini söyleyebiliriz. Başarılı bir çeviri, iyi bir çeviri, doğru bir çeviri; biz adına ne dersek diyelim, orijinal dilindeki metinlerin okur diline dönüştürülme eyleminin belki de yüzlerce etkeninin “yerinde bir sentezi” tanımını karşılayacaktır. İşini yaparken çevirmenin ödevinin yalnızca hâkimi olduğu iki dil arasındaki tercümeyi sağlamak olmadığını çıkarabiliriz buradan. Hele hele kurmaca metinlerde, çevirmenin eserin kaleme alındığı dönemi, yazarını ve hatta yazarın öncül ve ardıl metinlerini göz önünde bulundurması; çeviri sonrası genellikle “çevirmen notları” olarak sunulan bölümde değinilecek noktalara özellikle araştırmacı bir tutumla yaklaşması ve nihayetinde onlara da hâkim olması gerekir. Böyle çeviri metinler, okura yalnızca bir kurmaca edebiyat eseri okuduğundan fazlasını hissettirecektir. İşte, başarılı-iyi-doğru çeviri derken kastımız ne ise, asgari düzeyde kabaca değindiğim bu koşutlar aranıyor olacaktır. Bununla birlikte, bir dil bilimci olmasak dahi, çevirmenin sözcük tercihlerinden (çünkü sık rastlanır böyle arada kalınmışlıklara) emin ve onların arkasında olması yeğlenir. Deniz Keskin’in, “Gözetleme Kulesi”ni çevirirken bahsettiğim bütün bu “olağan beklentileri” karşıladığını söyleyebiliriz. Bir örnekle söylersem: Kitabın ikinci bölümünde geçen bir sözcük, “varkalım” dikkatimi çekti. Önceleri yabancısı olduğum bu psikoloji teriminin yerini “varoluş”un pekâlâ tuttuğunu, fakat iş anlamı karşılamaya geldiğinde “varoluş”un güdük kaldığını gördüm. İşte bu tercih (bilinç mi demeli?), az evvel değindiğim üzere başarılı-iyi-doğru bir çeviri için ikna edici bir koşut, şüphesiz.

“Gözetleme Kulesi”, iyi bir romanın iyi bir çevirisi.

“Gözetleme Kulesi”, Elizabeth Harrower, Çev: Deniz Keskin, 256 s., Metis Yayınları, 2016